Rehabilitacja ruchowa
i inne metody wspomagające rozwój dziecka
z mózgowym porażeniem dziecięcym.
Abstrakt
W opracowaniu dotyczącym rehabilitacji ruchowej i metod wspomagających rozwój dzieci z porażeniem mózgowym przedstawiłem najczęściej stosowane metody rehabilitacji. Na podstawie doświadczeń i obserwacji w pracy z dziećmi z mózgowym porażeniem dziecięcym zawarłem własne spostrzeżenia na temat powyższego zagadnienia zwracają uwagę na kompleksową rehabilitację i indywidualny dobór metod terapeutycznych.
Abstract
In the study concerning the motor rehabilitation and methods supporting the development of children with the cerebral palsy I presented most often applied methods to the rehabilitation. On the basis of experience and observation at work with children with the cerebral palsy I concluded own observations about the above problem are paying attention to the comprehensive rehabilitation and the individual selection of therapeutic methods.
Krzysztof Wawrzyn
1. Metody usprawniania ruchowego
Ruch to życie, a bezruch to śmierć (Pascal).
Po uprzednim dokładnym zbadaniu dziecka przez neurologa i dokładnym postawieniu diagnozy trzeba dobrać indywidualnie do jego potrzeb i możliwości, odpowiedni, indywidualny program usprawniania psychoruchowego. Muszą być dobrane odpowiednie metody usprawniania i rodzaj stosowanych ćwiczeń, tak, aby maksymalnie pobudzały one dziecko do rozwoju, a jednocześnie nie przeciążały go zbytnio fizycznie. Nie należy skupiać się tylko i wyłącznie na samej stymulacji ruchowej, trzeba zadbać także o właściwy rozwój i kondycję psychiczną dziecka. Przede wszystkim chciałem zwrócić uwagę na metody rehabilitacji i usprawniania psychoruchowego dzieci z najcięższą postacią mózgowego porażenia dziecięcego, mianowicie - obustronnym niedowładem połowiczym, wymagającym bardzo intensywnej, wielokierunkowej i konsekwentnej rehabilitacji.
1. 1. Kinezyterapia
1. 1. 1. Hamowanie odruchów patologicznych
Autorzy opracowanych metod terapeutycznych, postępów w rozwoju psychoruchowym dziecka dopatrują się w hamowaniu odruchów patologicznych. Uważają, iż prawidłowy rozwój ruchowy dziecka i będące jego konsekwencja ruchy dowolne są do osiągnięcia dopiero po wyzwoleniu dziecka spod wpływu odruchów patologicznych. W związku z tym, dąży się najpierw do stłumienia (lub zahamowania) nieprawidłowych odruchów, oraz normalizacji napięcia mięśniowego i jego rozkładu. Hamowanie nie stanowi niezależnej techniki, lecz ułatwienie dla wyzwalania żądanych ruchów. (Cieśliński, 1995, s.63). Według Bobathów hamowanie odruchów patologicznych jest niezbędną składową każdorazowych ćwiczeń. Wyzwalane z kolei ruchy czynne maja początkowo charakter automatyczny – odruchowy. Jednakże te nieświadome, wielokrotnie powtarzane ruchy stanowią podstawę dla późniejszych prawidłowych ruchów dowolnych. Takie przestawianie dziecka z nieprawidłowych wzorców postawy i ruchu na wzorce zbliżone do fizjologicznych nazywają Bobathowie „nowym torowaniem” (Matyja i Domagalska, 1997, s.16). Za pomocą torowania poprzez uciskanie odpowiednich punktów przy określonym ułożeniu ciała, realizuje tworzenie prawidłowych schematów i wzorców ruchowych V. Vojta.
1. 1. 2. Normalizacja napięcia mięśniowego
Przy obustronnym niedowładzie połowiczym (hemiplegia bilateralis) u dzieci z uszkodzeniem ośrodkowym układem nerwowym (OUN) występuje bardzo duża spastyczność – jest uwarunkowana również stopniem zaistniałych uszkodzeń. Spastyczność (charakterystyczna również dla innych postaci mózgowego porażenia dziecięcego), przy dużych uszkodzeniach OUN obejmuje całe ciało dziecka. Napięcie bardzo silnie działa w obrębie szyi, barków i kończyn.
Rozluźnienie mięśni uzyskuje się poprzez odpowiednie układanie dziecka - w pozycji pronacyjnej hamującej hipertonię prostowników. Trzeba zwrócić uwagę na prawidłowe ułożenie „punktów kluczowych”, są nimi głowa, szyja, obręcz barkowa i biodrowa. Z tych to bowiem punktów na ogół wypływają bodźce dla nieprawidłowej postawy i rozkładu napięcia mięśniowego (Cieśliński, 1995, s.63).
Osłabienie napięcia mięśniowego uzyskuje się poprzez: wyciszenie motoryki dziecka, ciepłe kąpiele rozluźniające, także hydromasaż, naświetlania fizykoterapeutyczne, masaż klasyczny, a także relaksację: przytulanie, bujanie, głaskanie, dodatkowym wzmocnieniem jest połączenie z muzykoterapią. Wszystkie te zabiegi mają za zadanie osłabienie spastyczności, która utrudnia, a nawet uniemożliwia wykonanie ćwiczeń terapeutycznych. Również do snu układamy dziecko w pozycji embrionalnej, co sprzyja rozluźnieniu napięcia mięśniowego, można stosować różnego typu poduszki, wałki i kliny zabezpieczające – trzeba pamiętać o zmianie pozycji dziecka w czasie snu.
1. 1. 3. Metody terapeutyczne
Najczęściej stosowane, zalecane, i prowadzące do uzyskania najlepszych efektów terapeutycznych metody usprawniania psychoruchowego dzieci z obustronnym niedowładem połowiczym.
Metoda Vojty (twórca: Václav Vojta) - Metoda usprawniania neuroruchowego dzieci z porażeniem mózgowym opracowana przez autora w latach pięćdziesiątych XX w. w Pradze, rozpowszechniana w Monachium. Założeniem metody jest usprawnianie rozwoju psychoruchowego, dziecka poprzez tworzenie prawidłowych schematów i wzorców ruchowych. Realizacja tego celu odbywa się za pomocą „torowania”, czyli wielokrotnego pobudzania punktów ośrodkowego układu nerwowego. Pobudzanie jest rezultatem uciskania poszczególnych, ściśle określonych punktów, przy odpowiednim ułożeniu ciała (ułożenie dziecka do pełzania i obracania). Punkty te to tzw. strefy refleksogenne, ich stymulacja wywołuje odpowiedź ruchową. Metoda Vojty zalecana jest do usprawniania ruchowego dzieci (z uszkodzeniami neurologicznymi, mózgowym porażeniem dziecięcym i z grup tzw. ryzyka) od pierwszych miesięcy życia.
Metoda Bobathów (twórcy: Karel i Berta Bobath) - Najbardziej charakterystyczne dla metody jest stosowanie dużej liczby odruchów (również synergii ruchowych), stosowanie specyficznej formy ułatwiania ruchów oraz stosowania prawidłowego następstwa rozwojowego prowadzonych ćwiczeń. K. Bobach podkreśla, że cała działalność ruchowa człowieka jest odruchowa. Przy jej kształtowaniu jedne odruchy ustępują miejsca innym. Dla każdego pacjenta pewne odruchy są na danym etapie fizjologiczne, inne zaś patologicznie przetrwałe. Usprawnianie ma na celu pierwsze z nich rozwijać, drugie hamować. Technika ułatwiania wykonywania ruchów za pomocą rąk terapeuty pozwala na jednoczesne torowanie pożądanych i hamowanie niepożądanych elementów ruchowych. Ruchy w ten sposób torowane są zbliżone do naturalnych ruchów wykonywanych spontanicznie przez zdrowo rozwijające się dziecko, będące w analogicznym wieku rozwojowym. Ruchom zbliżonym do fizjologicznych towarzyszy odczucie niemal naturalnego napięcia mięśni. Tak prowadzone usprawnianie normalizuje również napięcie mięśniowe. Bobathowie stosują trzy strefy wspomagania: głowę, obręcz kończyny górnej i obręcz kończyny dolnej (Lubicz-Rudnicka, 1993, s. 201).
Metoda Phelpsa (twórca: Winthrop Phelps) - Metoda polega na wykorzystaniu wielu urządzeń korekcyjnych stabilizujących postawę, tzw. zasada „stołów i krzeseł” – przystosowanych do możliwości dziecka (Lubicz-Rudnicka, 1993, s. 196).
Metoda Temple’a Faya - Temple Fay w swej metodzie wyodrębnił wzorce pełzania rozwijające się w trzech etapach. Pełzanie homologiczne, homolateralne i heterolateralne. Odruchy pełzania stosowane są w celu wzmocnienia stabilizatorów głowy i tułowia, ruchów chwytnych i podporowych reki oraz zapoczątkowania skoordynowanych ruchów (Lubicz-Rudnicka, 1993, s. 209, 210).
Metoda Domana i Delacato (twórcy: Glen Doman, Carl H. Delacato) - Polega na usprawnianiu wielofunkcyjnym w zakresie rozwoju motorycznego ciała, mowy, zręczności rąk, możliwości wizualnych, słuchowych i dotykowych. Każda z tych dziedzin przechodzi w normalnym rozwoju pewne etapy, Doman stosuje w usprawnianiu sekwencję etapów w tych wszystkich dziedzinach Usprawnianie polega na bodźcowaniu mózgu takimi sygnałami, jakie powinien on otrzymywać przy normalnym rozwoju. Metoda wymaga pracy zespołu rehabilitantów od 3 do 5 osób, ćwiczenia są powtarzane wielokrotnie w ciągu dnia. Metoda w fazie ruchowej jest bardzo rzadko stosowana (Lubicz-Rudnicka, 1993, s. 210, 211).
Metoda Kabata (twórca: Herman Kabat) - Specyfiką metody jest ułatwienie ruchów przez rozciąganie i opór. Ruch jest prowadzony w pełnym możliwym zakresie, a jego przebieg kontrolowany. Pozycje wyjściowe są tak dobrane i opór tak dozowany, aby ruchy zawierały składnik rotacji i były wykonywane w sposób płynny, zbliżony do ruchów naturalnych. Opór początkowo niewielki, w centrum ruchu nasila się, a potem maleje. W ten sposób uruchamia się główne grupy mięśniowe dając szanse słabszym grupom, znajdującym się przeważnie na obwodzie, włączać się stopniowo do działania. Ruchy kończyn zawierają jeden z następujących elementów: zgięcie lub wyprost, przywiedzenie lub odwiedzenie, rotacja zewnętrzna lub wewnętrzna (Lubicz-Rudnicka, 1993, s.198).
W najcięższych przypadkach klinicznych występowania zespołu mózgowego porażenia dziecięcego, w postaci obustronnego niedowładu połowicznego, dobrze jest zacząć od metody Vojty, przechodząc następnie na rehabilitację metodą Bobathów. Można stosować metodę Domana jest bowiem dostosowana do możliwości dziecka – uwzględnia jego poziom rozwojowy, przy czym jest to metoda wymagające pracy zespołu od 3 do 5 osób, jednak łatwiejszą i możliwą do zastosowania w warunkach domowych jest metoda Bobathów, przy której wykorzystujemy różnego typu pomoce terapeutyczne jak: wałki i piłki, stymulujące wywołanie właściwych odruchów. Można wykorzystywać wraz z rozwojem fizycznym dziecka elementy pionizujące z metody Phelpsa, oraz w przypadku postępów w rozwoju psychoruchowym, elementów z metody Temple’a Faya, tj. pełzania homolateralnego i heterolateralnego. W przypadkach uzyskania dużych postępów w rozwoju psychoruchowym dziecka możemy zastosować metodę Domana (przy czym na etapie bardziej zaawansowanym i dotyczącym sposobów oddziaływań pozaruchowych), bowiem program jego usprawniania jest bardzo obszerny i obejmuje równoprawne kształtowanie rozwoju motorycznego ciała, mowy, usprawniania manualnego rąk oraz stymulacji poprzez dostarczanie i rozwijanie bodźców słuchowych, wzrokowych i czuciowych. Wszystko zależy od możliwości dziecka i postępów w jego rozwoju psychoruchowym. W późniejszych fazach rozwoju dziecka możemy zastosować metodę Kabata i metodę Petö. Metoda Kabata jest metodą ułatwiającą ruchy poprzez rozciąganie i opór, jednak wymaga współpracy pacjenta z rehabilitantem i dostosowana dla dzieci starszych. Metoda Petö polega na pobudzaniu rozwoju dziecka w zakresie czynności ruchowych, mowy i funkcji przystosowawczych do środowiska, polega na pracy w grupach.
1. 1. 4. Ćwiczenia fizyczne usprawniające
Ćwiczenia fizyczne usprawniają: mięśnie, ścięgna, stawy.
Bardzo dobrym przykładem na usprawnienie fizyczne dziecka jest metoda terapeutyczna Singe Brunstrom. Fizjoterapeutka opracowała tę metodę głównie dla dzieci z porażeniem połowiczym. Zaobserwowała występowanie odruchów: zgięciowego i wyprostnego z błędnika, odruchów tonicznych szyjnych: asymetrycznego i symetrycznego, zgięciowego i wyprostnego, oraz odruchu lędźwiowego. Metoda Brunstrom polega na tzw. synergii zgięciowych kończyn górnych i dolnych (Lubicz-Rudnicka, 1993, s. 199, 200).
Fizyczne ćwiczenia usprawniające maja bardzo istotny wpływ na prawidłowy przebieg całego procesu rehabilitacji dziecka. Poprzez bardzo często bierne ćwiczenia dziecko utrzymuje ruchomość stawów, sprawność mięśni i elastyczność ścięgien. Ćwiczeni te zapobiegają powstawaniu przykurczy i utrzymują prawidłowe funkcjonowanie układu mięśniowo-szkieletowego dziecka.
1. 1. 5. Masaże
Niezależnie od spastyczności dziecka stosowanie masażu ma duże znaczenie, ponieważ noworodek bardzo dużą ilość bodźców odbiera poprzez skórę. Dzieci, których rozwój psychoruchowy przebiega nieprawidłowo, z powodu ograniczonej możliwości poruszania się i zaburzonego współdziałania z matka, mają również duży niedosyt wrażeń czuciowych, które możemy dostarczyć poprzez stosowanie masażu. Masażem rozluźniającym normalizujemy także napięcie mięśniowe (Cieśliński, 1995, s. 52).
Masażem obejmujemy całe ciało dziecka, stosujemy także masaż twarzy ze szczególnym uwzględnieniem okolicy ust; możemy jeszcze wykonać usprawniający masaż jamy ustnej.
1. 1. 6. Kinezjoterapia
Kinezjoterapia polega na pionizowaniu dziecka, celem kształtowania u zazwyczaj niechodzącego dziecka właściwej postawy. Ćwiczenia takie może wykonywać rehabilitant, jednak dla uzyskania lepszego rezultatu stosuje się aparaty pionizacyjne. Metoda pionizacji wyłoniła się z metody Phelpsa.
1. 2. Fizjoterapia
1. 2. 1. Kąpiele wodne – basen
Kąpiele wodne, tak w basenie jak i morskie hartują organizm dziecka, a jednocześnie stymulują jego rozwój psychoruchowy. Rozwijają układ mięśniowo-szkieletowy i ułatwiają wykonanie niektórych ćwiczeń ruchowych (woda wypierając ciało dziecka pozwala na wkładanie dużo mniejszej energii przez rehabilitanta w wykonanie danych ćwiczeń fizycznych, niektórych nie da się wykonać poza środowiskiem wodnym). Kąpiele wodne powinny mieć zdecydowanie charakter zabawy i formy rekreacji dla dziecka. Ciepłe, działają rozluźniająco na układ mięśniowy, relaksują. Stosowane w godzinach wieczornych ułatwiają zasypianie.
1. 2. 2. Hydromasaż
Pojecie hydromasaż bardzo często łączymy z kąpielą perełkowa, jednak wykonywany metodą indywidualną polega na masowaniu ciała kierowanym strumienia wody pod odpowiednim ciśnieniem, w trakcie kąpieli wodnej. Dzięki hydromasażowi masujemy te części ciała i mięśnie, które najbardziej tego wymagają. Delikatny hydromasaż rozluźnia napięcie mięśniowe, mocniejszy ujędrnia skórę i mięśnie, poprawia krążenie krwi, ruchomość stawów oraz rozluźnia ścięgna.
1. 2. 3. Kąpiele perełkowe (hydromasaż perełkowy)
Kąpiele perełkowe poza działaniem masującym, rozluźniającym ciało są także terapią ozonową (O3). Korzystnie wpływają na poprawę funkcjonowania układu nerwowego, krążenia, a także ruchu. Wpływają kojąco na stres, napięcia i nerwobóle. Zmniejszają napięcia mięśni, łagodzą bóle kręgosłupa, poprawiają ruchomość stawów. W trakcie kąpieli na skutek dyfuzji dotleniana jest skóra, która absorbuje dwuatomowy tlen (O2), następuje rozszerzenie naczyń krwionośnych, a aktywny tlen łatwiej łączy się z hemoglobiną. Wpływa to korzystnie na pracę układu krwionośnego. Taki zabieg pobudza reakcje na poziomie komórkowym, poprawia metabolizm i reakcje elektrochemiczne organizmu. W wyniku reakcji z wodą, ozon (O3) rozpada się na tlen dwuatomowy (O2) i tlen atomowy (O). Taka reakcja działa antyseptycznie, a także łagodzi objawy alergii.
1. 2. 4. Suchy basen
Suchy basen pozwala na swobodne wykonywanie ćwiczeń ruchowych przez dziecko. To dobre miejsce do wykonywania ćwiczeń pełzania i obracania. Dziecko może wykonywać tu swobodne ruchy analogiczne do ruchów pływania. Suchy basen stymuluje koordynację przestrzenną, rozwój ruchowy i sensoryczny.
1. 2. 5. Piaskoterapia
Piaskoterapia to metoda stymulacji sensorycznej. Poprzez kontakt skóry dziecka z różnoziarnistymi strukturami piasku dostarczane są bodźce czuciowe. Piasek poza różną strukturą może mieć różną temperaturę - ciepły rozluźnia napięcie mięśniowe. Działa stymulująco na układ krążenia i nerwowy. Kąpiele piaskowe najprościej stosujemy w sposób naturalny na plaży, czy piaskownicy.
1. 3. Hipoterapia i inne metody terapeutyczne z wykorzystaniem zwierząt
Hipoterapia - to metoda rehabilitacji ruchowej prowadzona przy udziale konia. Dzięki stosowaniu hipoterapii poprawia się praksja, ogólna sprawność ruchowa dziecka, koordynacja przestrzenna i znajomość schematu własnego ciała. Na skutek bezpośredniego kontaktu z ciałem zwierzęcia, a także poddaniem się rytmowi chodu konia następuje rozluźnienie napięcia spastycznego. Hipoterapia prowadzi do poprawy czynność układów: nerwowego, krążenia i oddechowego. Poprawia się ogólny rozwój psychoruchowy, psychomotoryczny, a także pionizacja postawy. Oddziaływania ukierunkowane są na system taktylny, tj. odczuwanie dotyku, system westybularny, poprzez który odczuwamy siłę ciężkości. Działa stymulująco na propriocepcję, czyli wrażenia czucia głębokiego odbieranego przez: mięśnie, ścięgna i stawy, a także układ przedsionkowy i czucie powierzchniowe.
Zaburzenia w zakresie pracy układu przedsionkowego objawiają się wzmożonym napięciem, lękiem przed zmianami położenia ciała, niepewnością w przestrzeni. (Sekułowicz, 2005, s.51), przy stosowaniu hipoterapii zauważalne są pozytywne zmiany w tym układzie. Dużą rolę w procesie terapii spełnia czucie powierzchniowe.
Zmysł dotyku zaangażowany jest w dużą część zaburzeń pracy mózgu. Działając na inne układy, pobudza wiele poziomów i obszarów mózgu. Dotyk spełnia funkcje ochronną, pozwala na percepcję dotykową, daje informacje o ciele i pomaga w kształtowaniu schematu ciała, odgrywa rolę w planowaniu ruchu, pomaga w kształtowaniu percepcji wzrokowej, wpływa na rozwój umiejętności manualnych poprzez kształcenie się dotyku różnicującego, wpływa na bezpieczeństwo emocjonalne, funkcjonowanie społeczne. (Krasiejka, 2007, s.23).
Poza hipoterapią zaczęto włączać w proces rehabilitacji dzieci inne zwierzęta. Celem takowej zooterapii (animaloterapii) jest nawiązanie więzi psychicznej ze zwierzęciem i ogólne rozluźnienie tak fizyczne (między innymi spastyczności) jak i psychiczne dziecka (blokady psychiczne, stres). Zooterapia jest metodą wspomagająca podczas procesu terapeutycznego, jest rodzajem terapii kontaktowej polepszającej polepszenie czucia powierzchniowego. W zooterapii wykorzystuje się: delfiny, psy, koty, świnki morskie i inne zwierzęta.
2. Metody fizykoterapeutyczne
2. 1. Krioterapia
Krioterapia to metoda leczenia niskimi i bardzo niskimi temperaturami. Można stosować komory krioterapeutyczne, działające stymulująco na układ nerwowy, krwionośny i odpornościowy dziecka. Chwilowe działanie bardzo niskich temperatur działa korzystnie na stawy zwiększając ich ruchomość. W zespole mózgowego porażenia dziecięcego stosuje się miejscowe działanie niskich temperatur celem wywołania rozluźnienia spastyczności u dziecka.
2. 2. Światłolecznictwo
Światłolecznictwo w terapii dziecka z zespołem mózgowego porażenia dziecięcego stosuje się w formie naświetlań miejscowych, rozgrzewających mięśnie i stawy. Nagrzewania miejsc spastycznych prowadzą do rozluźnienia mięśni, nagrzewania stawów, mają na celu polepszenie ich ruchomości.
3. Terapia logopedyczna - rozwój procesu karmienia
Proces karmienia regulowany jest przez prymitywny odruch szukania, ssania i połykania. Z czasem odruchy szukania i ssania powinny zaniknąć (między
Zakończenie
Metody usprawniające dzieci z porażeniem mózgowym należy stosować jak najwcześniej.
Poczynając od okresu noworodkowego, np. od: dotyku terapeutycznego, którego celem jest wyciszenie i uspokojenie dziecka, metody usprawniania neuroruchowego Vojty, która jest podstawową metodą usprawniania neuroruchowego, a także masaż ciała, ponieważ noworodek bardzo dużą ilość bodźców odbiera poprzez skórę (Cieśliński), a bezpośredni kontakt z matka zapewnia mu poczucie bezpieczeństwa, i jednocześnie stymuluje sensorycznie. Kolejnym ważnym krokiem jest podjęcie terapii logopedycznej, która ma na celu usprawnienie, w pierwszej sekwencji: ssanie, żucie, gryzienie i połykanie (Stecko)- można stosować ćwiczenia bierne - masaże z wykorzystaniem elementów metod: Vojty, Denisonna, Castillo Moralesa (Regner), a następnie usprawnianie procesu mówienia poprzez ćwiczenia czynne i oddechowe (Wawrzyn 2008).
U dziecka z porażeniem mózgowym często występują zaburzenia w zakresie odbioru bodźców.
W usprawnianiu i stymulowaniu rozwoju umysłowego wskazane będą metody: integracji sensorycznej wg Jean Ayres (Maas), terapia manualna, rozwijająca w dużej mierze motorykę małą, także hydroterapia i kąpiele w krochmalu, czy kisielu - pobudzające sensorycznie. Stymulująco działać będzie piaskoterapia, a także zabawy w tzw. „suchym basenie”, wypełnionym różnobarwnymi plastikowymi kulkami. Rozwijając strefę emocjonalną dziecka warto zastosować komplementarnie muzykoterapię, która pomimo, iż nie zawsze jest doceniana, przyczynia się między innymi do poprawy funkcjonowania układów: nerwowego, krążenia, oddechowego, poprawia procesy wydzielania wewnętrznego i trawienia (Schiftan, Stadnicki), ale przede wszystkim, wykorzystywana w zabawach ruchowych, wpływa na prawidłowe kształtowanie się układu mięśniowo-szkieletowego, wspomagająco rozwija równowagę, system westybularny i poczucie własnego ciała. Wraz z rozwojem dziecka możemy wprowadzić program Knillów, metodę Weroniki Sherborne, która stymulująco wpływa na sferę emocjonalną i motoryczną, a także terapię poprzez dostarczanie bodźców – „Sala poznawania świata”. Terapia ta ma za zadanie wzbogacanie doświadczeń zmysłowych w zakresie percepcji: wzrokowej, czuciowej, ruchowej i słuchowej. Oczywiście w procesie usprawniania może być stosowanych wiele innych metod, np. hipoterapia stymulująca u dziecka praksję, ogólną sprawność ruchową, koordynację przestrzenną i znajomość schematu własnego ciała, a także szeroko rozumiana zooterapia, jak i wiele innych metod, doboru należy dokonać w oparciu o potrzeby i możliwości dziecka - w proces ten powinni włączeni być także rodzice i rodzina. Ważną kwestią w prawidłowo prowadzonym procesie rehabilitacyjno-rewalidacyjnym i wychowawczym jest zapewnienie dziecku poczucia bezpieczeństwa emocjonalnego (Wawrzyn 2008).
Przytoczyłem powyżej tylko niektóre metody rehabilitacji i usprawniania ruchowego dzieci z porażeniem mózgowym, nie mniej jednak te, które są najczęściej stosowane i które przynoszą najlepsze efekty. Wyniki efektywności, co do przytoczonych metod są oczywiście uogólnione, każde dziecko to indywidualny przypadek i oczywiście po wnikliwej analizie należy dokonać starannego, przemyślanego i prawidłowego doboru metod tak, aby uzyskać jak najlepsze rezultaty w późniejszej pracy. Oczywiście w trakcie procesu rozwoju dziecka należy dokonywać wnikliwych obserwacji i ewentualnych korekt, co do stosowanych metod.
Krzysztof Wawrzyn
Bibliografia:
Książki:
Czasopisma:
Referaty wygłoszone na konferencjach:
1. Wawrzyn K., (2008), Terapia osób z zespołem Downa, Referat wygłoszony Międzynarodowej Konferencji Naukowej Zespół Downa - postępy w leczeniu, rehabilitacji i edukacji, 17-18. 10. 2008, Uniwersytet Przyrodniczy, Wrocław.